جهش امپراتوری شکوهمند ایرانیان در زمان هخامنشیان و تعالی و ترقی آن در زمان ساسانیان، مردمان ایران زمین از دیرباز به ارزش آب به عنوان ماده ای زندگی بخش و ارزشمند آگاهی داشتند . نیاز طبیعی بشر به آب، وضع جغرافیایی فلات ایران و کمیابی این مایع گرانبها، ارزش این ماده را نزد ایرانیان صد چندان نموده و آن را در جایگاه والایی قرار می داده است. برای آنکه به ارزش والای آب در جایگاه ایرانیان باستان پی ببریم ، کافی است که نیم نگاهی به اوستای زرتشت بیاندازیم .
اناهیتا ایزد آبها که گردونه او را در آسمانها چهار اسب ابر و باران و ژاله و شبنم می کشیدند ، یکی از بزرگان ایزدان پیش از زرتشت بود ، و نیایشگاه های او در کنگاور ) کرمانشاه( و بیشابور )فارس ( نمایان است . در اوستا مورد ستایش بسیار بوده و هم مرتبه میترا )مهر( و اهورا مزدا قرار می گیرد. آب در آیین زرتشت پاک است و مهر پاکی و باید که همچنان پاک باقی بماند. زرتشت از اهورا مزدا درخواست می کند که رودها را از آبی به سترگی شانه اسب لبالب نموده و به پیروان خویش می آموزد که آلوده نموده آب ، به هر شکل و گونه اش ، خلاف دین و اهریمنی است. اینچنین است که شناخت آب در ایران باستان با وابسته داشتن صفات ویژه به آن و ارجمند داشتن این ماده زندگی بخش آغاز می شود . هنوز هم بازمانده آیین های ایزد آب ها در جای جای ایران برگزار می شود که برای نمونه می توان به مراسم جوی روبی و بیل گردانی در دامنه آتشکده آتش کوه در نیمور ، محلات اشاره نمود.
در ایران باستان ، صدها سال پیش از آنکه نخستین فرضیه های مربوط به آب شناسی ارائه شود ، به گونه ای شگفت آور و باور نکردنی، پاسخ یکی از مهمترین و دشوارترین مسائل مربوط به یافتن آب و آبهای زیرزمینی یافته شده بود. سنگ نوشته ها و لوح های بازمانده از ایران باستان ، بیانگر این است که مردمان ایران زمین آبهای زیرزمینی را با کندن کاریزهای دراز و بسیار عمیق براورده و به روستاها و شهرهای خود می رساندند. اینکه نخست گاه این کاریز کجا بوده و در چه مناطقی به آب می توان دست یافت و اینکه کاریز چگونه باید ساخته شود . شاید مهمترین مساله ای بوده است که بشر از آغاز تمدن تا کنون در دانش آبیاری و آبرسانی با آن روبرو بوده است که بشر از آغاز تمدن تا کنون در دانش آبیاری و آبرسانی با آن روبرو بوده است.
پروفسور هانری کوبلو که بیش از 30 سال بر روی قناتهای ایران بررسی و مطالعه انجام داده است در کتاب قنات فنی برای دستیابی به آب ، عظمت قناتهای ایران را برابر با دیوار چین می داند. مجموعه طول قناتهای ایران بیش از چهارصدهزار کیلومتر ، بیش از فاصله زمین تا ماه، و قنات گناباد به طول سی و پنج کیلومتر و ژرفنای بیش از سیصد متر و چاه هایی با فواصل منظم پنجاه متری ، از زمان هخامنشیان یک شاهکار بی نظیر در سراسر جهان است. چند تن از دانشمندان امریکایی مانند اف . دیکسی در نوشتار یک کتابچه علمی برای سازماندهی آب ، ام . ا . باتلر در کتاب آبیاری به کمک قنات در ایران ، سی اف . تولمان درکتاب آبهای زیرزمینی ، ژی .بی کرسی درکتاب قنات و کاریز، ژی . بیپر لیبینکت در کتاب آب شناسی و هانری گوبلو در کتاب های آبیاری در کالیفرنیا و قنات، فنی برای دستیابی به آب خود همگی بر این باورند که قناتهای لوس آنجلس و پاسادانای کالیفرینیا، همچنین قنات های شیلی و مکزیک ، در زمان سلطه اسپانیاییها ، توسط مهندسان ، متخصصان و کارگران ایرانی ساخته شده است.
به خاطر داشته باشیم که تمدنهای باستانی همگی در کنار رودهای بزرگ ، همانند نیل ، دجله ، فرات، سند ، گنگ ، هوانگهو، یانگ تسه و ... شکل گرفتند اما تنها تمدنی که به دور از هر گونه رودخانه عظیم شکل گرفت و مالک الرقاب جهان باستان شد، ایران بود. جهش چشمگیر امپراتوری ایران مدیون قنات بود. در زمان هخامنشیان ، اگر کسی زمین بایری را با احداث قنات آبیاری می کرد. تا پنج نسل از پرداخت هر گونه مالیات معاف بود. به گواهی تایخ مصر دریا سالار پارسی اسکیلاکس هخامنشی هنگام اقامت در مصر ، فنون احداث کاریز را به مصریان آموخت. در زمان ساسانیان ، رساله مدیگان هزار دادستان ، در شرح ساخت و لایروبی قنات و کاریز و استفاده هوشمندانه از آن تالیف شده است.
در نوشته های دانشمندان ایرانی پس از اسلام ، به نکته ای شایان توجه بر می خوریم و آن اینکه بسیاری از دانشمندان ایرانی در دوران اسلامی ، هر یک به گونه ای ، به جنبه های گوناگون دانش آب شناسی پرداخته اند . دانش آب شناسی در آن دوران نیز مانند امروز در بردارنده بررسی دورده گردش آب یا چرخه آب ) سیکل آب( در طبیعت ، جریان در روی زمین ، آب های زیرزمینی ، چشمه ها ، دریاچه ها ، دریاها و اقیانوسها و چگونگی دگرگونی های کمی و کیفی آنها می شده است. دانشمند بزرگ ایرانی ابوریحان بیرونی در آثار الباقیه درباره زیاد و کم شدن آب رودخانه ها ، چشمه سارها و کاریزها می گوید:
زیادشدن آبها در جمیع اودیه و انهار به یک حالت نیست ، بلکه اختلاف بزرگی با هم دارند . چنانکه جیحون هنگامی آبش زیاد می شود که دجله و فرات رو به کمی گذارد و علت این است که هر رودخانه ای که سرچشمه آن در نواحی سردسیر باشد ، آب آن درتابستان زیادتر و در زمستان کمتر است، زیرا بیشتر آبهای اصلی آن از چشمه سارها گردمی آید و رطوبت هایی که در کوههایی که این روخانه ها از آن بیرون می آید و یا از آن می گذرد سبب زیادت و نقصان آب رودخانه ها می شود.
ابو علی سینا در دانشنامه علایی درباره جذر و مد دریاها و اثر ماه بر آن می گوید: روشنایی و قوت ها که از آفتا ب و ستارگان است در این عالم اثرکند ظاهرتر اثر آن آفتابست و آن ماه که آب دریاها را مد کند.
دانشمند ایرانی دهه پنجم هجری ابوحاتم اسماعیل اسفزاری خراسانی ، که برای نخسستین بار در جهان پدیده ها ی جوی هواشناسی رادر کتاب خود به نام آثار علوی ) meteoronogy ( گردآوری نموده و او را به حق باید پدر دانش هواشناسی نام داد.
اشاره کوتاهی به این مساله چندان دور از تدبیر نیست که سد کوریت در نزدیکی طبس در خراسان جنوبی که در زمان هخامنشیان ، درمنطقه ای فوق العاده ساخته شده و یکبار در زمان ساسانیان نوسازی و باردیگر به فرمان و اندیشه خواجه نصیر الدین توسی ، در اوج شکوفایی مکتب مراغه ، دیواره آن ، بر روی شالوده هخامنشیان کاملاٌ بازسازی شده است. با ارتفاع بیش از 64 متر ، بیشتر از صد سال ، بلند ترین سد جهان بوده است.
در دوران هخامنشیان بیش از 60 سد در ایران ساخته شد و این جدای از پل بندهای این دوره است. در زمان ساسانیان پل و بند شوشتر با درازای بیش از پانصد متر ساخته شد. تاریخ نام سازنده این پل و همچنین سد شادروان ( shaderwan) شوشتر را یک مهندس ایرانی به نام برانوش پارسی ثبت کرده است . پل دخترهایی که در سراسر ایران از جمله سروستان و میانه و لرستان به چشم می خورند منسوب به آناهیتا، ایزد آبها بوده اند.
اختراع سه نوع آسیاب آبی ، نمایانگر دانش و بینش ژرف ایرانیان باستان در کلیه علوم از جمله آب است . نخست آسیاب تنوره یا آسیاب نورس یا آسیاب پره ، با محوری عمودی و پره های قاشقی ، دوم آسیاب چرخی که رومیان به آن آسیاب ویترویان نامه نهادند . با محور افقی که نام مخترع آن را مهرداد ثبت نموده اند . و سوم آسیاب شناور ، که با پره های بزرگ پارویی دوران می کرده است و در رودخانه های خراسان ، خوزستان و میانرودان به تعداد زیادی ساخته شده بود ه است . و بازمانده آن هنوز در شوشتر خودنمایی می کند.
دستگاه پالایش آب چغازنبیل ( زنگه ویل – شهر زنگنه ) نخستین و قدیمی ترین دستگاه پالایش آب در جهان است که برابر با قانون ظروف مرتبط آب گل آلود رودخانه کرخه را به آبی سالم گوارا تبدیل می نموده است. و آب انبارهای کویری ایران هم که خود حدیث مفصلی است. و این چکیده خود اندکی است که از دانش آب شناسی ایرانیان که از دسترس چپاولگران زمانه و جنگورزان بیگانه در امان مانده و به ما رسیده ، باشد که ماشایستگی و بایستگی میراث داری آنان را داشته باشیم.
درسال 1289 رودخانه زاینده رود خشکیده ، مردم در آن چاهی کندند به قرب سی زرع و آبی به زحمت می کشیدند برای مشروبات (تاریخ مسعودی ) .
آثار خرابه های سدهای کوتاه و با استفاده از آبهای زیرزمینی با احداث چاه ، قنات و دست نویس هایی که از گذشته گان ایرانی به جا مانده است. نشان می دهد که ایرانیان نیز به سهم خود در پیشرفت این علم کوشیده اند . تالیفات شخصی ایرانی به نام کرجیkaraji)) که همزمان با ابوعلی سینا می زیسته است. نظریه های مفیدی در مورد هیدرولوژی آبهای زیرزمینی می دهد. عنوان این نوشته ها ، استخراج یا بهره برداری از آبهای پنهان نام دارد که از آن روزگار به جا مانده است.
از مندرجات این کتاب چنین بر می آید که درآن زمان هیدرولوژی آبهای زیرزمین مستقل از زمین شناسی ، توسعه یافته و بعلاوه به خوبی نشان می دهد که این دانشمند ایرانی از دوره گردش آبی در طبیعت آگاه بوده است. کرجی از وجود انواع آبهای زیرزمینی و همچنین ارتباط کیفیت این آبها با خواص سنگها اطلاع داشته است، کرجی از پدیده تبخیر آب دریاها و تشکیل ابرها در جو کره زمین نام می برد و اضافه می کند که خورشید تمیز ترین آب را از سطح دریاها و دریاچه ها ، به صورت بخار، اخذ می کند و لذا باقیمانده آب دریا یا دریاچه شوری بیشتری پیدا می کند.
به علت افزایش سریع جمعیت در قرن حاضر که هم اکنون با بیش از 7 میلیارد انسان ، بر روی کره زمین سنگینی می کند ، و درک ارزش حیاتی آب به عنوان یک عامل پیشرفت اقتصادی و اجتماعی، مسائل آبی در صدر برنامه های عمرانی کشورها قرار گرفته است.
نگاهی مختصر به جغرافیای سیاسی و اقتصادی جهان نشان می دهدکه در نواحی خشک و نیمه خشک آفریقا ، آسیا و خاور میانه، مشکلات مسائل آبی ، استقلال سیاسی ، اقتصادی و جغرافیایی این کشورها را به مخاطره افکنده است . در واقع کمبود آب ، مهمترین مانع رشد اقتصادی این جوامع دراین نواحی می باشد و دولت باید با برنامه ریزی های صحیح، به کنترل آبهای سطحی پرداخته و به طورر مناسب آبهای زیرزمینی را کنترل نموده و از آلوده شدن آبهای سطحی ، زیرزمینی ، دریاها و ردیاچه های مجاور خود جلوگیری نمایند.
منابع
1. هیدرولوژی مهندسی برای دانشجویان مهندسی عمران و سدو شبکه، دکتر غلامحسن رضایی ولیسه، مهندس محمد رضایی ولیسه،1386
2.
http://rezaeiqeshm.blogfa.com 
